Op 11 december 1781 behandelt de kerkenraad van de Urker Hervormde gemeente een lastige kwestie: die van dienstmeisje Antje Jansz. Haar werkgever, chirurgijn W. Blok uit Amsterdam, weet zich geen raad met haar. Antje wil niet deugen. Hij is zó wanhopig dat hij dominee ds. Johannes Henricus Schmidt een brief stuurt.
Het is 1781. Het jaar waarin de strijd tussen patriotten en prinsgezinden in de Republiek een nieuw hoogtepunt bereikt als eind september met geblindeerde koetsen in heel Nederland een opruiend pamflet wordt verspreid. De anonieme schrijver roept op tot verzet tegen de Stadhouder en zijn machtige regenten en sluit af met een voor die tijd revolutionaire gedachte: “Alle mensen zijn vrij geboren. De een heeft van nature over de ander niets te zeggen.”
Chique werkadres
Antje Jansz is vanaf het eiland Urk naar het onrustige Amsterdam overgestoken. Ze heeft een tijdje bij haar oom Coops aan de Bloemstraat in de Jordaan ingewoond. Coops vindt al snel een werkadres voor Antje. Een buitenkansje, zal hij gedacht hebben. Antje gaat namelijk aan de slag bij chirurgijn W. Blok aan de Overtoom. Een chique straat waar bewoners van buitenhuizen en bezoekers kunnen genieten van theaters, cafe’s en pleziertuinen.
De Overtoom staat ook bekend om zijn katoendrukkerijen, waar prachtige sitsen, naar Indiaas voorbeeld bedrukt met rijke patronen, worden gemaakt. Het wassen van de stoffen vindt plaats in de Overtoomse vaart. De stoffen zijn een gewild onderdeel van klederdrachten rond de Zuiderzee, waaronder die van Urk.
De Overtoom is ogenschijnlijk een perfecte werkplek voor een Urker dienstmeisje. Maar Antje is de makkelijkste niet. Tenminste, dat vindt meneer Blok. Terwijl hij zich bezig houdt met aderlating, wondverzorging en het zetten van botbreuken, wordt Antje geacht de huishouding tot in de puntjes te verzorgen. Pakken hij en zijn vrouw Antje te hard aan? Moet ze teveel werk doen en ziet ze door de bomen het bos niet meer? Kijkt het echtpaar op haar neer en pikt Antje dit niet? Of heeft ze gewoon heimwee?
Hoe het ook zij, mevrouw Blok wil van Antje af. Ze bezoekt oom Coops in de Bloemstraat, maar die wil niks meer met zijn nicht te maken hebben. Volgens mevrouw komt dat doordat Antje ‘het daar zoo slegt heeft laten leggen dat de buuren daar schande van spreeken’. Ze heeft oom ‘gedreigt om met haar klomp … na ’t hooft te smijten’. Hij trekt zijn handen van haar af.
Met brutale kaaken
De chirurgijn zit zó met Antje in zijn maag dat hij een brief aan de dominee van Urk schrijft. Daarin klaagt hij dat Antje ‘in ’t geheel maar niet oppassen wil, wat moeite wij daar ook toe aanwenden, en bijna niet doet als liegen, mijn goed verwaarloozen, en zulks dan nog met brutale kaaken durft ontkennen’.
Waarom stuurt hij Antje niet terug naar haar ouders? Waarschijnlijk leven die niet meer. Antje werd op Urk namelijk ondersteund door de diaconie ‘tot zij in staat was haar eygen brood te kunnen winnen’.
Blok schrijft dat Antje geen vrienden in Amsterdam heeft en dat het ‘tog niet
gaarne zag, dat zoo een meisje op een dwaalweg kwam’. De dominee moet dus zijn oordeel maar geven wat hij met Antje aan moet ‘want houden wû ik haar absoluut niet’.
Hoe het met Antje afloopt wordt helaas niet in de notulen gemeld. De kerkenraad zal flink met het ondeugende dienstmeisje in haar maag hebben gezeten. Al is het nog maar de vraag of Antje een lastpak was of een pittige meid die van zich af wist af te bijten op een plek die haar niet altijd goedgezind zal zijn geweest …
Bron: Urker Volksleven, 16de jaargang, juni 1989
Lucia de Vries
Urker dienstmeisjes 